Τέσσερις μη Χριστιανοί ιστορικοί του 1ου και 2ου αιώνα, κάνουν αναφορά στον Ιησού Χριστό –ο Φλάβιος Ιώσηπος,  ο Τάκιτος,  ο Σουητώνιος και ο Πλίνιος ο Νεότερος. Οι αναφορές αυτές αφορούν κυρίως τους πρώτους Χριστιανούς και όχι την ύπαρξη του Ιησού, ενώ καμία από αυτές δεν είναι σύγχρονη ή αυτόπτης. 

Η πλέον σημαντική αναφορά θεωρείται αυτή του Ιώσηπου, η οποία προέρχεται από το Ιουδαϊκό περιβάλλον και είναι η πλησιέστερη χρονικά από το θάνατο του Ιησού (ο ιστορικός γεννήθηκε μόλις μερικά χρόνια μετά, το 37 μ.Χ *, και συνέγραψε περί το 93-94 μ.Χ). Η γνησιότητα της αναφοράς του ακόμα και σήμερα αμφισβητείται από μέρος των ιστορικών, αν και η πλέον διαδεδομένη άποψη  ανάμεσα στους μελετητές είναι πως ο Ιώσηπος,  στο εν λόγω κείμενο,  έγραψε κάτι σχετικό με  τον Ιησού, αλλά το κείμενό του παραμορφώθηκε τόσο από παρεμβολές χριστιανών που δεν μπορούμε να το αποκαταστήσουμε αξιόπιστα.

Ο Φλάβιος Ιώσηπος (π.37-π.100 μ.Χ), υπήρξε Ιουδαίος ιστορικός, ο οποίος κατέγραψε την ιστορία του εβραϊκού λαού από τη δημιουργία του, ως το 66 μ.Χ. 

Στο έργο του «Ιουδαϊκή Αρχαιολογία»  (20 βιβλία) κάνει δύο αναφορές στον Ιησού (στα βιβλία "XX" και "XVIII"). Η πρώτη απ' αυτές, η μεγαλύτερη σε έκταση, είναι διεθνώς γνωστή ως «Φλαβιανή Μαρτυρία»  (Testimonium Flavianum).  Συγκεκριμένα αναφέρει τα εξής :

Γίνεται δὲ κατὰ τοῦτον τὸν χρόνον Ἰησοῦς σοφὸς ἀνήρ, εἴγε ἄνδρα αὐτὸν λέγειν χρή. ἦν γὰρ παραδόξων ἔργων ποιητής, διδάσκαλος ἀνθρώπων τῶν ἡδονῇ τἀληθῆ δεχομένων, καὶ πολλοὺς μὲν Ἰουδαίους, πολλοὺς δὲ καὶ τοῦ Ἑλληνικοῦ ἐπηγάγετο: ὁ χριστὸς οὗτος ἦν. καὶ αὐτὸν ἐνδείξει τῶν πρώτων ἀνδρῶν παρ' ἡμῖν σταυρῷ ἐπιτετιμηκότος Πιλάτου οὐκ ἐπαύσαντο οἱ τὸ πρῶτον ἀγαπήσαντες: ἐφάνη γὰρ αὐτοῖς τρίτην ἔχων ἡμέραν πάλιν ζῶν τῶν θείων προφητῶν ταῦτά τε καὶ ἄλλα μυρία περὶ αὐτοῦ θαυμάσια εἰρηκότων. εἰς ἔτι τε νῦν τῶν Χριστιανῶν ἀπὸ τοῦδε ὠνομασμένον οὐκ ἐπέλιπε τὸ φῦλον. (« Ιουδαϊκή Αρχαιολογία»,  Ιώσηπος)

Έτσι, εκείνη περίπου την εποχή υπήρχε ο Ιησούς, ένας σοφός άντρας, -αν είναι θεμιτό να τον αποκαλείς άνθρωπο, διότι επιτελούσε θαυμαστά έργα- ένας δάσκαλος των ανθρώπων που λαβαίνουν την αλήθεια με ευχαρίστηση. Έλκυσε κοντά του και πολλούς από τους Ιουδαίους και πολλούς από τους Εθνικούς. Αυτός ήταν ο Χριστός• και όταν ο Πιλάτος, μετά από πρόταση που του έκαναν οι εξέχοντες άντρες μεταξύ μας, τον καταδίκασε στο σταυρό, εκείνοι που τον αγαπούσαν δεν τον εγκατέλειψαν αρχικά, διότι εμφανίστηκε σε εκείνους και πάλι την τρίτη μέρα, όπως τα είχαν προείπει οι θεϊκοί προφήτες και πάμπολλα άλλα θαυμάσια πράγματα σχετικά με αυτόν• και η φυλή των Χριστιανών, όπως ονομάστηκε από αυτόν, δεν έχει εκλείψει μέχρι σήμερα ( νεοελληνική μετάφραση)

Η γνησιότητα του κειμένου αμφισβητείται από μεγάλο μέρος των σύγχρονων ιστορικών. Σύμφωνα με έρευνες, μέρος του κειμένου, ή ολόκληρο το κείμενο, πιστεύεται πως έχει εσκεμμένα αλλοιωθεί από χριστιανούς θεολόγους. Η  άποψη  που υπερισχύει , θεωρεί πως το μεγαλύτερο μέρος του ανήκει στον Ιώσηπο, με χριστιανικές μετατροπές. Τα επιχειρήματα που εκφράστηκαν κατά της αυθεντικότητας του κειμένου, αφορούν κυρίως το διαφορετικό ύφος γραφής (συγκριτικά με το συντηρητικό ύφος των κειμένων του Ιώσηπου), τους διάφορους σολοικισμούς και την ασυμφωνία μεταξύ μεταγενέστερων αντιγραφών του ίδιου έργου από άλλους αρχαίους ιστορικούς. 

Η παράγραφος επίσης, σύμφωνα με τους αμφισβητίες της αυθεντικότητας του κειμένου, είναι ξένη νοηματικά, καθώς δεν σχετίζεται ούτε με τα προηγούμενα ούτε με τα επόμενα σημεία του κειμένου. Αντιθέτως, ο Α. Bell κρίνει πως στο κείμενο αυτό περιέχονται μερικά στυλιστικά χαρακτηριστικά του Ιώσηπου.  Ο αρχαίος θεολόγος και ιστορικός Ωριγένης αναφέρει πως ο Ιώσηπος δεν πίστευε πως ο Ιησούς ήταν ο Μεσσίας, συνεπώς θεωρείται απίθανο να τον εγκωμίαζε έτσι στο κείμενο του. Ο σύγχρονος ιστορικός Κεν  Όλσον, υποστηρίζει ότι η παράγραφος συμφωνεί καθ’ όλα με τον τρόπο γραφής του Ευσέβιου της Καισάρειας, που έζησε τον 3ο και 4ο αιώνα μ.Χ.  Ο ιστορικός Γκέζα  Βέρμες δε , ανακατασκεύασε τη "Φλαβιανή Μαρτυρία", αφαιρώντας τα στοιχεία που θεώρησε προσθήκες και παρεμβολές των χριστιανών και αντικαθιστώντας τα με αποσιωπητικά:

Έτσι, εκείνη περίπου την εποχή υπήρχε ο Ιησούς, ένας σοφός άντρας… Διότι επιτελούσε θαυμαστά έργα- ένας δάσκαλος των ανθρώπων που λαβαίνουν την αλήθεια με ευχαρίστηση. Έλκυσε κοντά πολλούς από τους Ιουδαίους [και πολλούς από τους Εθνικούς;]. Αυτός [αποκαλούνταν] Χριστός. Kαι όταν ο Πιλάτος, μετά από πρόταση που του έκαναν οι εξέχοντες άντρες μεταξύ μας, τον καταδίκασε στο σταυρό, εκείνοι που τον αγαπούσαν δεν τον εγκατέλειψαν… και η φυλή των Χριστιανών, όπως ονομάστηκε από αυτόν, δεν έχει εκλείψει μέχρι σήμερα  ( Ανακατασκευή της Φλαβιανής Μαρτυρίας από τον Γκέζα Βέρμες)

Η δεύτερη αναφορά στο πρόσωπο του Ιησού είναι έμμεση και γίνεται επίσης στην «Ιουδαϊκή Αρχαιολογία» του Ιωσήπου.  Συγκεκριμένα,  αναφέρει :

Ό Άνανος […] καθίζει συνέδριον  κριτών και παραγαγών είς αυτό τον αδελφόν  Ίησού του λεγομένου Χριστού, Ιάκωβος όνομα αύτω και τινας ετέρους… ( «Ιουδαϊκή Αρχαιολογία»,  Ιώσηπος)

Ο Άννας […] κάλεσε το δικαστήριο και έφερε ενώπιον του τον αδελφό τού Ιησού, που λεγόταν Χριστός και του οποίου το όνομα ήταν Ιάκωβος και μερικούς άλλους…  (Μετάφραση)

Σε αντίθεση με τη «Φλαβιανή Μαρτυρία», η αυθεντικότητα του κειμένου δεν αμφισβητείται από την πλειοψηφία των ιστορικών,  καθώς αναφέρεται και από άλλους αρχαίους ιστορικούς.

Στο δεύτερο έργο του, με τίτλο «Ιστορία των Ιουδαϊκών Πολέμων», ο  Ιώσηπος,  κατά την περιγραφή αντίστοιχων γεγονότων,  δεν αναφέρει πουθενά τον Ιησού.

Τάκιτος

Ο Ρωμαίος ιστορικός Πόπλιος Κορνήλιος Τάκιτος (π. 56-π. 117 μ.Χ),  σε ένα από τα έργα του με τον τίτλο «Annales»  (όπου καταγράφει την ιστορία της Ρώμης από το 14 έως το 68 μετά Χριστόν),  αναφέρει,  στα 115 μ.χ. περίπου, τον «Χριστιανισμό»  και το όνομα "Christus",  μία λατινοποιημένη  μορφή της Ελληνική λέξης «Χριστός».  Στο έργο του, φτάνοντας στο 64 μ.χ.  αναφέρει τη μεγάλη πυρκαγιά/πυρπόληση της Ρώμης που έγινε επί Νέρωνα.  Στο σημείο εκείνο,  ο Τάκιτος γράφει :

Ergo abolendo rumori Nero subdidit reos et quaesitissimis poenis adfecit, quos per flagitia invisos vulgus Chrestianos appellabat. auctor nominis eius Christus Tibero imperitante per procuratorem Pontium Pilatum supplicio adfectus erat; repressaque in praesens exitiablilis superstitio rursum erumpebat, non modo per Iudaeam, originem eius mali, sed per urbem etiam, quo cuncta undique atrocia aut pudenda confluunt celebranturque. (« Annales»,  Τάκιτος)

Ο Νέρων υπέδειξε άλλους ως ενόχους και υπέβαλε σε ιδιαίτερες τιμωρίες εκείνους τους οποίους ο λαός μισώντας τους για τις ανομίες τους ονόμαζε χριστιανούς. Εκείνος από τον οποίον προήλθε το όνομα είναι ο Χριστός,  ο οποίος θανατώθηκε επί της βασιλείας του Τιβέριου,  όταν  Επίτροπος  ήταν ο Πόντιος Πιλάτος.  Η προς καιρόν κατασταλείσα ολέθρια δεισιδαιμονία εμφανίστηκε πάλι όχι μόνο στην Ιουδαία, την εστία αυτού του κακού,  αλλά και στην Πόλη (Ρώμη),  όπου από παντού μαζεύονται και ακούγονται όλα τα κακά και τα αισχρά (Μετάφραση)

Είναι αμφιλεγόμενη η ιστορική αξιοπιστία και εγκυρότητα της παραπάνω παραγράφου, καθώς ο Τάκιτος  δεν αποκαλύπτει  τις  πηγές  πληροφόρησης  του. Ο Τάκιτος συνέγραψε το έργο του ανατρέχοντας στα ρωμαϊκά αρχεία.  Παρά ταύτα, αν αναφερόταν εκεί  ο Ιησούς, αποκλείεται να αναφερόταν ως Χριστός  (Μεσσίας),  τίτλο που του έδωσαν οι οπαδοί του, αλλά θ’ αναφερόταν με το όνομά του. Επίσης,  στα ρωμαϊκά αρχεία πάντα,  ο Πόντιος Πιλάτος θα εμφανιζόταν με το αξίωμα που πράγματι είχε,  του Επάρχου (praefectus) και όχι  μ’ ένα αξίωμα που δεν είχε, του Eπιτρόπου (procurator).  Συνεπώς, πολλοί ιστορικοί ισχυρίζονται ότι ο Τάκιτος δεν έκανε χρήση αξιόπιστων πηγών, αλλά πιθανόν κατέγραψε χριστιανικές μαρτυρίες.

Ο Γάλλος ιστορικός και υποστηρικτής της  ιστορικότητας  του Ιησού, Σαρλ Γκινμπέρ (Charles  Guignebert) γράφει: «Όσο υπάρχει η πιθανότητα ο Τάκιτος να κατέγραψε τα λεγόμενα των Χριστιανών στο έργο του ως ιστορική αλήθεια, η παράγραφος παραμένει εντελώς άχρηστη».

Πλίνιος ο Νεότερος

Ο Πλίνιος Καικίλιος  Σεκούνδος ο Νεότερος (π. 61-π. 113 μ.Χ),  νομικός και ρήτορας, ήταν ανιψιός και θετός  γιος του Πλίνιου τον Πρεσβύτερου. Διασώθηκαν 19 βιβλία των Επιστολών του, που περιέχουν πληροφορίες σχετικά με τα γεγονότα του τότε ρωμαϊκού κόσμου. Το 111-112 μ.Χ.,  ο Πλίνιος έγραψε στον Αυτοκράτορα Τραϊανό, πώς ν’  αντιμετωπίσει μία ομάδα Χριστιανών που αρνούνταν να προσκυνήσουν τον αυτοκράτορα, αλλά προσκυνούσαν κάποιον "Christus".  Έγραψε:

[...] Quod essent solid stato die ante lucem convenire, carmenque Christo quasi deo dicere secum invicem seque sacramento non in scelus aliquod obstringere, sed ne furta ne latrocinia ne adulteria commiterent, ne fidem fallerent, ne depositum adpellati, abnegarent. Quibus peractis morem sibi discendendi fuisse rursusque coeundi ad capiendum cibum, promiscuum tamen et innoxium [...] (« Επιστολή 10,96» Πλίνιος)

[...] συνήθιζαν να συνέρχονται καθορισμένη μέρα πριν την ανατολής του ήλιου και να αναπέμπουν ύμνο στο Χριστό όπως σε θεό και εδένοντο με αμοιβαίο όρκο, όχι για κάποιο έγκλημα, αλλά ότι δεν θα διέπρατταν απάτη, ληστεία ή μοιχεία, δεν θα παρέβαιναν την πίστη τους, ούτε θα αρνούνταν την ιερή τους παρακαταθήκη, ακόμη κι αν τους δίκαζαν [...] (Μετάφραση)

Η παραπάνω επιστολή αμφισβητείται πλήρως ως προς τη χρησιμότητα της και την αξιοπιστία της ως ιστορική πηγή.  Δεν κάνει αναφορά στον Χριστό, αλλά στους υποστηρικτές του,  και είναι πολύ μεταγενέστερη (αρχές 2ου αιώνα).

Ο ιστορικός Σαρλ  Γκινμπέρ απορρίπτει εντελώς την επιστολή ως ιστορικό στοιχείο,  λέγοντας: «Μόνο οι πιο αφελείς αποδέχονται αυτό το κείμενο ως επιχείρημα υπέρ της ιστορικότητας του Ιησού».

Σουητώνιος

Ο Ρωμαίος ιστορικός, Γάιος  Σουητώνιος  Τρανκίλλιος, (π. 70-π. 160 μ.Χ)  έλαβε το δημαρχιακό αξίωμα επί Τραϊανού  και επί Αδριανού έγινε ο εξ απορρήτων γραμματεύς του. Το κυριότερο ιστορικό έργο του (120 μ.Χ), και πλήρες σωζόμενο, αναφέρεται στη ζωή των δώδεκα πρώτων αυτοκρατόρων της Ρώμης, από τον Ιούλιο Καίσαρα έως τον Δομιτιανό, και επιγράφεται: «Βίοι των 12 Καισάρων»  (Vitae XII Caesarum).

Στον "Βίο του Κλαυδίου" αναφέρεται στο διάταγμα του αυτοκράτορα (49 ή 53 μ.Χ),  με το οποίο οι Ιουδαίοι της Ρώμης -χωρίς διάκριση χριστιανών και μη χριστιανών- εξορίζονταν απ' αυτήν:

«Iudaeos impulsore Chresto assidue tumultuants Roma expulit» (« Βίοι των 12 Καισάρων»,  Σουητώνιος)

Τους Ιουδαίους που δημιουργούσαν θόρυβο στη Ρώμη υποκινούμενοι από τον "Χριστό ( ; )" τους εξόρισε» (Μετάφραση)

Ένα αντίστοιχο γεγονός αναφέρεται στις  «Πράξεις των Αποστόλων"» (18:2). Το όνομα "Chrestus", εμφανίζεται και σε μεταγενέστερα κείμενα που αφορούν τον Χριστό,  ενώ ο Ρόμπερτ Γκρέιβς και πολλοί άλλοι, θεωρούν πως είναι μία παραλλαγή του ονόματος "Christus" ή ορθογραφικό λάθος των ιστορικών. Παρόλα αυτά,  το όνομα "Chrestus" ήταν αρκετά κοινό όνομα εκείνη την εποχή, ειδικά για τους σκλάβους. Ένα ακόμα επιχείρημα που υποστηρίζει πως ο εν λόγω "Chrestus" δεν ήταν ο Χριστός, αναφέρει πως ο Σουητώνιος ονομάζει  Εβραίους και όχι  Χριστιανούς τους υποστηρικτές του "Chrestus",  ενώ στον «Βίο του Νέρωνα»,  σε κάποιο άλλο περιστατικό, αναφέρει τους Χριστιανούς με το όνομα τους.

Άλλες αναφορές

Θαλλός

Ο Θαλλός ήταν ιστορικός συγγραφέας της Μέσης Ανατολής που έζησε τον 1ο μ.Χ αιώνα.  Ήταν Σαμαρείτης απελεύθερος επί Αυτοκράτορα Τιβέριου και έγραψε την Ιστορία της Ελλάδας και της Ασίας από τον Τρωικό πόλεμο μέχρι τις ημέρες του. Το έργο του δεν σώζεται,  όμως υπάρχουν αρκετές αναφορές για τον ίδιο και τα κείμενά του στον Ιώσηπο, στον Ιουστίνο, τον Τερτυλλιανό και αλλού.  Η σχέση του με την ιστορικότητα του Ιησού βρίσκεται στην αναφορά μιας έκλειψης ηλίου κατά τα γεγονότα της σταύρωσης του Ιησού.  Το 221 Κ.Ε., ένας Χριστιανός συγγραφέας, ο Ιούλιος ο Αφρικανός (Sextus Julius Africanus) έγραψε ότι:

[…]Σε όλο τον κόσμο κυριάρχησε ένα φοβερό σκοτάδι, και οι πέτρες έπεσαν από σεισμό, και πολλά μέρη στην Ιουδαία και σε άλλες επαρχίες έπεσαν κάτω. Τούτο το σκότος ο Θαλλός, στο τρίτο βιβλίο των Ιστοριών του, το εξηγεί ως έκλειψη του ηλίου, πράγμα παράλογο κατά τη γνώμη μου. Καθώς οι Ιουδαίοι εορτάζουν το Πάσχα τη 14η μέρα σύμφωνα με τη σελήνη, και η σταύρωση του Σωτήρα μας πέφτει την ημέρα πριν το Πάσχα, και μια έκλειψη του ηλίου παίρνει μέρος μόνον όταν η σελήνη έρχεται κάτω από τον ήλιο…(«Χρονικά XVIII», Ιούλιος Αφρικανός)

Ο αρχαίος ιστορικός Κέλσος,  στο 55ο κεφάλαιο του έργου του «Αληθής Λόγος»,  διαψεύδει τον  Θαλλό. 

Συγκεκριμένα απαντά:

Αλλά πρέπει να εξετάσουμε εκείνο, αν δηλαδή ποτέ κανείς, αφού πέθανε, αναστήθηκε με αυτούσιο το σώμα του. Ή πιστεύετε, ότι οι ιστορίες των άλλων είναι και φαίνονται μύθοι, ενώ η πλοκή του δράματος έχει ανακαλυφθεί από εσάς με ευπρέπεια και πειστικότητα, δηλαδή η φωνή του πάνω στο ξύλο,  όταν εξέπνεε, και ο σεισμός και το σκοτάδι;

Η αναφορά του Θαλλού καταρρίπτεται ως «αντιεπιστημονική».

Ο Μαρά μπαρ Σεραπίων

Ο Μαρά μπαρ Σεραπίων ήταν Σύρος στωικός φιλόσοφος. Σε μία επιστολή προς τον γιο το από την φυλακή έγραψε:

[…] Τι να πούμε ακόμα, όταν οι σοφοί κακοποιούνται από τους τυράννους...ώστε να μην μπορούν να αμυνθούν; Ποια ωφέλεια είχαν οι Αθηναίοι θανατώνοντας το Σωκράτη; Η πείνα και η επιδημία έπεσαν πάνω τους ως κρίση για το έγκλημα. Τι ωφελήθηκαν οι άνθρωποι της Σάμου καίγοντας το Πυθαγόρα; Μονομιάς η χώρα τους καλύφθηκε από άμμο. Τι ωφελήθηκαν οι Ιουδαίοι εκτελώντας το σοφό βασιλιά τους; Αμέσως μετά, το βασίλειό τους αφανίστηκε. Ο Θεός δίκαια εκδικήθηκε το θάνατο των τριών αυτών σοφών ανθρώπων: Οι Αθηναίοι πέθαναν από την πείνα. Οι κάτοικοι της Σάμου αφανίστηκαν από τη θάλασσα. Οι Ιουδαίοι καταστράφηκαν κι οδηγήθηκαν μακριά από τη γη τους, για να ζήσουν διεσπαρμένοι. Όμως, ο Σωκράτης δεν πέθανε. Έμεινε ζωντανός στη διδασκαλία του Πλάτωνα. Ούτε ο Πυθαγόρας πέθανε. Ζωντάνεψε στο άγαλμα της Ήρας. Ούτε ο σοφός βασιλιάς πέθανε. Ζωντανεύει μέσα στη διδασκαλία του.

Μερικοί ερευνητές θεωρούν πως τα χαρακτηριστικά του "σοφού βασιλιά", ταιριάζουν με αυτά του Ιησού όπως παρουσιάζεται στις Γραφές.

Ο Κέλσος

Ο Κέλσος ο Αλεξανδρεύς (β’ μισό 2ου αι. μ.Χ) , επικούρειος φιλόσοφος, που μελέτησε την Αγία Γραφή και τα έργα των χριστιανών συγγραφέων,  με το έργο του "Αληθής λόγος",  επιτέθηκε κατά της χριστιανικής διδασκαλίας,  ενώ αντιμετώπισε με κριτική διάθεση τα θαύματα του Ιησού και την πίστη γενικά των χριστιανών. Στο έργο του δεν αμφισβητεί την ιστορικότητα του Ιησού ως υπαρκτού προσώπου, αλλά απορρίπτει τη θεϊκή του υπόσταση,  χαρακτηρίζοντάς τον μάγο.

Το έργο του «Αληθής Λόγος»  δεν έφτασε ποτέ σε μας στην αρχική του μορφή, αλλά η ανασύνθεσή  του σε ποσοστό άνω του 80%, έγινε δυνατή μέσα από τη διεξοδική ανασκευή των επιχειρημάτων του Κέλσου που ετοίμασε ο Χριστιανός θεολόγος Ωριγένης στο απολογητικό του έργο «Κατά Κέλσου»  (Contra Celsum).

Ο Λουκιανός

Ο Λουκιανός από τη Σαμόσατα Συρίας (125-195 μ.Χ) , σοφιστής του 2ου μ.Χ αιώνα στο έργο του «Περί της Περεγρίνον τελευτής»,  δίνει πολλές πληροφορίες για τους πρώτους χριστιανούς, αφού θεωρεί τον Χριστιανισμό ως παραλλαγή της κυνικής φιλοσοφίας. Γράφει:

Εκείνοι αισθάνονταν αυτόν ως Θεό τους και νομοθέτη τους, τον ανακήρυξαν προστάτη τους και ακόμη εξακολουθούν να σέβονται τον άνθρωπο αυτόν, πού σταυρώθηκε στην Παλαιστίνη, επειδή εισήγαγε στην ζωή τους τη νέα αυτή θρησκεία […]έπεισαν τον εαυτό τους οι δυστυχείς, ότι θα γίνουν αθάνατοι και πως θα ζήσουν αιώνια και γι’ αυτόν το λόγο περιφρονούν το θάνατο και με τη θέλησή τους πολλοί θυσιάζονται. Ο νομοθέτης αρχηγός τους, τους έπεισε ότι όλοι οι άνθρωποι θα ήταν δυνατό να ζουν αδελφωμένοι και από τότε άρχισαν να αλλάζουν θρησκεία, να αρνούνται τους θεούς των Ελλήνων, να προσκυνούν εκείνον τον σοφιστή που σταυρώθηκε και να ζουν σύμφωνα με τους νόμους του.

Ο Λουκιανός περιγράφει τους Χριστιανούς και πιθανόν,  στο τέλος της παραγράφου,  υπονοεί τον Ιησού. Η πηγή είναι πολύ μεταγενέστερη (τέλη 2ου αιώνα) - όταν ο Χριστιανισμός ήταν ήδη γνωστός ως θρησκεία.

* Ή «π.κ.χ.» δηλαδή «προ κοινής χρονολόγησης», αντίστοιχα «μ.κ.χ.» «μετά  κοινής  χρονολόγησης».  Εδώ θα διατηρήσουμε τις πιο διαδεδομένες συντομογραφίες «π.χ.» και «μ.χ.»,  χωρίς αυτό να σημαίνει πως τις υιοθετούμε ως ιστορικώς ακριβείς.  Χρησιμοποιούνται, επίσης, στη διεθνή βιβλιογραφία  οι όροι «κ.ε» και «π.κ.ε» (κοινή εποχή και προ κοινής εποχής).